Giáo án Ngữ văn Lớp 9 - Tiết 21: Sự phát triển của từ vựng

TUẦN 5 & Tieát: 21 TV: SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA TÖØ VÖÏNG 
 Ngày soạn: ( tiết 1) 
 Ngày dạy: 
Mức độ cần đạt:
Nắm được 1 trong những cách quan trọng để phát triển từ vựng TV là biến đổi và phát triển nghĩa của từ ngữ trên cơ sở nghĩa gốc.
Trọng tâm kiến thức, kĩ năng:
Kiến thức:
Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ ngữ.
Hai phương thức phát triển nghĩa của từ ngữ.
Kĩ năng:
 - Nhận biết ý nghĩa của từ ngữ trong các cụm từ và trong văn bản.
- Phân biệt các phương thức tạo nghĩa mới của từ ngữ với các phép tu từ ẩn dụ , hoán dụ.
Thái độ:
- Biết sử dụng từ thích hợp đúng nghĩa.
 III. Chuaån bò: 
 * GV: 1. Taøi lieäu tham khaûo: Sgv, saùch thieát keá. Töø ñieån
 2. Phöông phaùp: Neâu vaán ñeà, động não, thảo luận nhóm
 3. Ñoà duøng daïy hoïc: baûng phuï, tranh ảnh HCM
 * HS: Soạn bài mới, học bài cũ.
 IV. Caùc hoạt động dạy và học:
 1. OÅn ñònh lôùp: 
 2. Baøi cuõ:
Caâu hoûi
Ñaùp aùn
Bieåu ñieåm
-ThÕ nµo lµ c¸ch dÉn trùc tiÕp, c¸ch dÉn gi¸n tiÕp? cho biÕt câu sau lµ lêi dÉn trùc tiÕp hay lêi dÉn gi¸n tiÕp?Vi sao?
VD: Anh Êy dÆn l¹i chóng t«i: “Ngµy mai t«i ®i c«ng t¸c v¾ng, c¸c em ë nhµ nhí chăm lo cho b¶n th©n, giữ gìn søc kháe ”. 
-Trả lời theo ghi nhớ SGK
- Là lời dẫn trực tiếp.
VD: Chuyển
Anh Êy dÆn chóng t«i r»ng ngµy mai anh Êy ®i c«ng t¸c, chóng t«i ë nhµ nhí chăm lo cho b¶n th©n, giữ gìn søc kháe.
 -HS chuaån bò baøi ñaày ñuû, coù chaát löôïng
4 ñ
4.ñ
2 ñ
3. Baøi môùi: Giôùi thieäu baøi: ( 1 phuùt) Traùi Ñaát khoâng ngöøng quay, xaõ hoäi khoâng ngöøng phaùt trieån, keùo theo söï phaùt trieån veà ngoân ngöõ. Vaäy ngoân ngöõ phaùt trieån döïa treân nhöõng cô sôû naøo?à Baøi môùi
Gv: dẫn: Trc khi tìm hiểu về các cách thức phát triển của kho vốn từ vựng tiếng việt cta cần có sự hình dung rõ hơn về MQH giữa ngôn ngữ và thực tế cs. Ta có thể hình dung qua mô hình như sau: 
Gv: KẾT HỢP THUYẾT TRÌNH VÀ VẼ , HS quan sát:
 Trong thực tế cs cta có 1 sự vật là: bông hoa *. Và trong qtrinh gtiep cta cân nói cho 1 ng bạn biết về sự vật đây là 1 bông hoa thì trong ngôn ngữ ( kho từ vựng) phải có 1 từ tương ứng để cta gọi tên vật đó, vậy ngta có từ Hoa. Như vậy khi ta nói từ hoa thì ngta hình dung ra hình ảnh của bông hoa trong thực tế. Tuy nhiên trong thực tế lại phát sinh nhiều TH, có thể phát sinh ra 1 sự vật mới cần phải gọi tên VD: Ngta k nói Hoa là 1 bộ phận của cây mà ngta muốn nói đến những đường vân xoáy ốc tròn ở trên ngón tay của cta, thì lúc này là 1 svat htoan mới.Vậy khi muốn đề cập đến sviec này trong kho từ vựng của 1 ngôn ngữ của 1 thứ tiếng phỉ có từ nào đó để gọi tên sự vật này cho nên lúc này ngta có 2 phương án xảy ra: thứ 1 là ngta phải stao ra từ mới để gọi tên cho sv này hoặc ngta có thể vẫn dùng từ Hoa nhưng từ hoa lúc này đc cáp them 1 nghĩa nữa k chỉ là chỉ 1 bộ phận của cây mà còn là chỉ 1 vị trí nằm ở đầu ngón tay. Trong trường hợp này ngta chọn cách 2 đó là k stao ra từ mới ma vẫn dùng từ cũ nhưng mang thêm 1 nét nghĩa khác. Do đó lúc này từ hoa trở thành từ nhiều nghĩa. Nhưng nếu cứ như vậy thì tiết kiệm vốn từ. Ta chỉ cần 1 từ mà lại gọi tên đc nhiều sv htg trong cs. Tuy nhiên nếu cta cứ làm dụng hình thức từ nhiều nghĩa ( 1 hình thức ngữ âm có thể diễn đạt nhiều sv khác nhau trong cs ) thì sẽ dẫn tới 1 ngày 1 từ có quá nhiều nghĩa và khi cta nói ra từ đó ngta k biết nên hiểu theo nghĩa nào cả, do đó ngta nghĩ đến cách thức thứ 2. VD khi ta có svat hình tròn dùng chơi trong 1 số môn thể thao thì ngta nghĩ ra 1 từ mới để gọi tên cho sv mới này đó là từ BÓNG. Như vậy cta thấy để ngôn ngữ, từ vựng theo kịp với sự phát triển của XH, của thực tế cs. Để đáp ứng đc vói yêu cầu ngày càng thay đổi của cs thì ngta có 2 cách để thay đổi đó là: thứ 1 những sv mói đc gọi tên bằng những từ cũ nhưng mang theo hàm nghĩa mới hoặc ngta phải stao ra những từ htoan mới để gọi tên cho những sv mới phát sinh. Như vậy từ vựng phát triển theo 2 cách khác nhau đó là: t1 bổ sung thêm nghĩa cho những từ sẵn có hoặc stao ra những từ mới. Và những từ mới này có thể đến từ 2 nguồn khác nhau: những chủ nhân của 1 ngôn ngữ có thể tự nghĩ ra để gọi tên cho các sv mới hoặc vay mượn từ các ngôn ngữ khác. cụ thể ntn thì giờ học ngày hnay cta tìm hiểu rõ hơn.
 Hoaït ñoäng thaày vaø troø 
 Noäi dung
* HÑ1: Giuùp HS hình thành kiến thức: tìm hieåu söï bieán ñoåi vaø phaùt trieån nghóa cuûa töø vöïng (15 phuùt)
Gv: dẫn dắt: Ta thấy 1 từ, từ khi đc sinh ra k phải là cố định. Vỏ ngữ âm, âm thanh – âm đọc của nó ta thấy nó vẫn như vậy nhưng nghĩa của nó có sự thay đổi, phát triển và đổi thay theo thời gian cụ thể ntn ta xét VD1:
* PP: Vaán ñaùp, qui naïp 
-Yeâu caàu HS ñoïc baøi thô “Vaøo nhaø nguïc Quaûng Ñoâng caûm taùc”
* Tích hôïp vaên: Khí phaùch hieân ngang cuûa nhaø caùch maïng Phan Boäi Chaâu.
-Töø “kinh teá” trong baøi thô ñöôïc hieåu theo nghóa nhö theá naøo? (gv : gợi ý : Kinh trong kinh bang = quản trị. Quản lý
Bang = đất nc (ngta hay nói ngoại bang tức là nc ngoài) Tế = cứu giúp. Thế= đời.)=> quản trị đnc để cứu giúp muôn dân trong cuộc đời.
Hs : Kte là Noùi taét cuûa từ kinh bang teá theá, coù nghóa laø trò nöôùc cöùu ñôøi, noùi caùch khaùc kinh theá teá daân nghóa laø coi trò đất nước để cứu ñôøi cöùu daân. Caû caâu : t/g oâm aáp hoaøi baõo troâng coi vieäc nöôùc, cöùu giuùp ngöôøi ñôøi.
-Ngaøy nay töø “kinh teá” ñöôïc hieåu laø gì?
Gv : mang nghĩa Htoan khác
-Vaäy em coù nhaän xeùt gì veà nghóa cuûa töø?
Hs :Như vậy ta thấy từ kte trong những năm đầu tk XX sd trong thơ của PBC và kte khi cta bc sang đầu tk XXI đã có sự khác biệt rất lớn về nghĩa. âm đọc giống nhau, hthuc từ giống nhau những nghĩa của từ htoan khác. Do đó từ trong tiếng việt luôn luôn có sự vận động đổi thay về nghĩa, nghĩa k tĩnh tại mà luôn thay đổi. Noù coù theå thay ñoåi theo thôøi gian. Trên cơ sở nét nghóa cũ bò thì coù nhöõng nét nghóa môùi ñöôïc hình thaønh.
*Tích hợp văn,môi trường. Cho vd khác về các phương thức chuyển nghĩa ở các tác phẩm văn học đã học, trong những từ ngữ mới về đề tài môi trường...?
+ HS tìm VD khác minh hoạ
- "Chuyện người con gái Nam Xương"
./ Bén "gót" ® bước đi (hoán dụ)
./ Còn "mặt mũi nào" ® đối diện về phẩm chất (hoán dụ)
- có 3 mặt con
H. Qua các ví dụ trên em rút ra nhận xét gì về sự phát triển nghĩa của từ?
-Em haõy laáy theâm ví duï töông töï nhö vaäy?
+Vua Quang Trung
+Vua phaù löôùi, vua bóng đá
THẢO LUẬN NHÓM : 4P
GV : Phát phiếu cho các tổ, quy định tgian làm.
-Goïi HS ñoïc ví duï 2 trong SGK trang 55, 56
* Tích hôïp vaên: “Truyeän Kieàu” cuûa Nguyeãn Du
-Haõy cho bieát nghóa cuûa caùc töø: “xuaân” và từ “tay” trong caùc caâu thô treân? Trên cơ sở các nét nghĩa đo em hãy cho biết đâu là nghĩa gốc và đâu là nghĩa chuyển?
?Em có nhận xét gì về các cặp từ trên ?
Hs :hthuc ngữ âm- đọc gióng nhau, nghĩa khác nhau. Hiện tượng từ nhiều nghĩa. 
Gv : Như vậy cta thấy ban đầu ngta stao ra từ xuân để gọi tên cho đtg là mùa xuân là 1 mùa trong năm, nhưng sau đó có 1 đtg khác là tuổi trẻ phát sinh ra cần đc gọi tên, ngta k stao ra từ mới mà ngta dùng từ xuân đã có để gọi tên nhưng nay nó mang theo 1 lớp nghĩa mới là «  tuổi trẻ ». Đây chính là htg từ nhiều nghĩa mà ta đã học ở các lớp dưới. Từ nhiều nghĩa có 1 nghĩa là nghĩa gốc ( nghĩa ban đầu) ngta gọi là nghĩa thứ nhất, và các nghĩa sau đó phái sinh ra từ nghĩa gốc ngta gọi là nghĩa chuyển. 
Còn ở VD2 : Cùng là từ «  tay » âm đọc giống nhau nhưng nghĩa cũng khác nhau, đã có sự thay đổi về nghĩa, 
?Em hãy xét mối mqh giưa chúng đc thẻ hiện ntn?
Từ đó hãy cho biết nghĩa chuyển đó đc Chuyeån theo phöông thöùc naøo? 
Gv:ở cặp VDa Cta thấy giữa mùa xuân và tuổi xuân có mlh với nhau, chúng đều cùng giống nhau ở chỗ cùng gợi lên tuổi trẻ , sức sống, khao khát, hi vọng, vậy giữa tuổi xuân và mùa xuân có sự giống nhau như vậy ngta gọi là phép ÂD.Nvạy cách thức để tạo ra nghĩa chuyển từ 1 nghĩa gốc chính là dùng phép ÂD. Với cách dùng phép ản dụ đã làm cho cùng 1 vỏ ngôn ngữ mà mang những nghĩa khác nhau để đáp ứng việc diên xtar các NDung mới trong thực tế cs.
Ở cặp VDb: Tay1 và tay 2 có mlh đó là tay 1 là chỉ bộ phận, tay 2 chỉ toàn thể ( chỉ 1 ng) cta có phép Hoán dụ.
Như vậy nghĩa gốc là 1 bộ phận, nghĩa chuyển là toàn thể vậy tạo ra nghĩa chuyển bằng cách dùng phép HD. 
-Caùc töø ngöõ khi chuyeån nghóa phaûi döïa treân cô sôû naøo?
Hs : Phaûi döïa treân nghóa goác
-Coù maáy phöông thöùc phaùt trieån nghóa cuûa töø ngöõ? Ñoù laø nhöõng phöông thöùc naøo?
Hs : AÅn duï vaø hoaùn duï
Gv : có 2 cách thức phát triển nghĩa của từ. thứ nhất ngta dùng phép ẩn dụ để tạo ra những nghĩa khác có những nét tương đồng với nghĩa ban đầu của nó, ngta dùng phép hoán dụ để tạo ra những nghĩa khác cho từ mà mqh giữa nghĩa mới và nghĩa gốc của nó là mqh gần gũi, 
-Goïi HS ñoïc ghi nhôù trong SGK trang 56
GV choát kieán thöùc: Theo söï phaùt trieån cuûa XH, töø ngöõ cuõng coù söï thay ñoåi lôùn veà nghóa, chuùng coù theå maát ñi hoaëc theâm nghóa môùi theo p.thöùc aån duï hoaëc hoaùn duï.
* Tích hôïp Tieáng Vieät: AÅn duï, hoaùn duï, saéc thaùi bieåu caûm cuûa töø ngöõ (tay buoân ngöôøi)
* GDHS yù thöùc giöõ gìn söï trong saùng cuûa Tieáng Vieät.
Lưu ý: GV môû roäng: Phaân bieät aån duï, hoaùn duï töø vöïng vôùi pheùp tu töø aån duï, hoaùn duï
 ở đây cta k gọi là biện pháp tu từ là bởi vì đây chỉ là ẩn dụ về từ vựng mục đích là để tạo ra những từ vựng mới , những cách gọi tên mới mà thôi, chứ k làm cho việc diễn đạt của cta trở nên sống động hoặc là sinh động ấn tg hơn. 
Còn Èn dô, ho¸n dô tu tõ häc lµ nh÷ng biÖn ph¸p tu tõ, nã chØ mang nghÜa l©m thêi kh«ng t¹o ra ý nghÜa míi cho tõ. §©y lµ c¸ch diÔn ®¹t b»ng h×nh ¶nh, h×nh t­îng, mang tÝnh biÓu c¶m cho c©u nãi.
- Èn dô, ho¸n dô tõ vùng häc t¹o ra nghÜa míi thùc sù cña tõ, c¸c nghÜa nµy ®­îc ghi trong tõ ®iÓn.
-Cho HS aùp duïng laøm baøi taäp 5 SGK
T/g gọi Bác Hồ là mặt trời dựa trên nét tương đồng giữa 2 đối tượng được hình thành theo cảm nhận của nhà thơ. Sự chuyển nghĩa ở đây chỉ có tính chất lâm thời. Nó không làm cho từ đó có thêm nghĩa mới ( nghĩa chuyển) và không thể đưa vào giải thích trong từ điển như ÂD và HD từ vựng.
* HÑ2: Höôùng daãn HS laøm baøi taäp luyeän taäp ( 18 phuùt)
* PP: Thöïc haønh, vaán ñaùp, 
Gv : Hướng dẫn HS làm VD a BT 1. Sau đó gọi các hs lên làm các ý còn lại
? Hãy xác định các nghĩa gốc và nghĩa chuyển của từ chân?
Hs: xác định từng nghĩa
?Từ đo hãy cho biết VD dùng theo nghĩa gốc hay nghĩa chuyển?
Hs: phát biểu.
-Goïi HS ñoïc baøi taäp 2 
Gv : hướng dẫn hs làm bài
?em hãy giải thích nghĩa của từ trà ?
Hs :Yeâu caàu HS ñöùng taïi choã giaûi thích
-GV choát
? vậy trong thực tế phát sinh có trà a-tiso, trà hà thủ ô.
Vậy em rút ra 1 công thức về các loại trà ?
? em có nhận xét gì về nghĩa của các từ trà atiso, trà hà thủ ô.. so với nghĩa ban đầu của từ trà ?
Hs : có sự thay đổi.
-Yeâu caàu HS ñoïc thaàm baøi taäp 3
?Xác định nghĩa của từ ĐH ?
Hs : giải nghĩa
\
-Em có nhận xét gì về Nghóa chuyeån cuûa töø “ñoàng hoà” so với nghĩa gốc?
Gv: từ ĐH đã có sự thay đổi về nghĩa, nét nghĩa chung còn đc giữ lại, đó là dụng cụ đo 1 cách chính xác, có hình dáng giống chiếc ĐH.
? Hãy nêu định nghĩa về từ nhiều nghĩa
Gv: là những từ có cùng 1 âm đọc, âm đọc giống nhau nhưng nghĩa khác nhau, tuy nhiên sự khác nhau ở đây k phải là htoan mà là vẫn có những mlh với nhau. Có 1nghia là nghĩa gốc và các nghĩa còn lại là nghĩa chuyển.
?Hãy xác định nghĩa gốc của từ hổi chứng?
Hs: 
?Em hiểu ngân hàng là gì?
?Thế nào là sốt?
? Vua là ai?
Gv: Hướng dẫn HS làm BT5
I. Söï bieán ñoåi vaø phaùt trieån nghóa cuûa töø vöïng
1. Xét Ví duï 1:
- Kinh teá : 
+ Ngaøy xöa: trò nöôùc, cöùu ñôøi
+ Ngaøy nay: Là toàn bộ các hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi trong lao ñoäng, saûn xuaát, phaân phoái, söû duïng cuûa caûi vaät chaát laøm ra. 
*KL: Nghóa cuûa töø thay ñoåi theo thôøi gian
2. Xét Ví duï 2:
-Xuaân1: muøa xuaân( mùa khởi đầu của nămànghóa goác
-Xuaân2: tuoåi treû ( tuổi trẻ, sưc trẻ, quãng tgian sôi nổi, đầy sức sống )à Htg từ nhiều nghĩa. nghóa chuyeån (aån duï)
-Tay1: boä phaän treân cô theå ngöôøi à nghóa goác
-Tay2: ngöôøi chuyeân laøm ngheà naøo ñoù à nghóa chuyeån (hoaùn duï)
*KL: 
- Khi chuyeån nghóa Phaûi döïa treân nghóa goác
-Cã hai ph­¬ng thøc chuyÓn nghÜa cña tõ : + Èn dô :
 + Ho¸n dô :
* Ghi nhôù: SGK T 56
*AÙp duïng baøi taäp 5
- Từ Mặt trời ( câu thơ thứ 2) là ẩn dụ nghệ thuật.
II. Luyeän taäp
1. Baøi 1:
* Chân : + Nghóa goác : Bộ phận cơ thể dưới cùng tiếp giáp mặt đất để nâng đỡ cơ thế
+nghĩa chuyển :++vị trí trong 1 tổ chức nào đó
++ bộ phận của đồ vật, nâng đỡ cho đò vật
++ phần mà vật tiếp xúc với mặt đất
a.Nghĩa gốc
b. Nghóa chuyeån (hoaùn duï)
ptich : chân ------ vị trí
 (cụ thể) ( trừu tượng)
c, Nghóachuyeån (aån duï)
ptich : chân ng -------- chân kiềng
->MQH : tương đồng ( giống về hthuc)
d. Nghóa chuyeån (aån duï)
ptich : chân ng ------ chân mây
->mqh : tg đồng = giống nhau.
2. Baøi 2:
*Trà : búp, lá của cây chè, đc sao khô, dùng để pha nc uống
*Trà ATIsô. Trà hà thủ ô, trà tâm sen( trà + loại cây dùng để chế biến)
*Trà : bộ phận của cây , đc sao khô, dùng làm nc uống.
->Hieåu theo nghóa chuyeån (thöïc vaät ñaõ ñöôïc cheá bieán thaønh daïng khoâ ñeå pha nöôùc uoáng) 
3. Baøi 3:
-Đồng hồ : dụng cụ đo thời gian( giờ , phút) chính xác
- ĐH điện : dụng cụ đo lượng điện đã tiêu thụ
-ĐH nước : dụng cụ đo lg nc đã dung
-ĐH xăng : dụng cụ đo lượng xăng tiêu thụ
- > Nhöõng duïng cuï duøng ñeå ño coù hình thöùc gioáng nhö ñoàng hoà. 
Bài 4:
*Hội chứng: +Gốc: là 1 tập hợp các dấu hiệu , triệu chứng của 1 bệnh.
-Sự vô cảm, bạo lực tràn lan, là hội chứng của sự xuống cấp đạo đức XH. 
-> Hội chứng: nghĩa chuyển : tập hợp các dấu hiệu của sv htg
* Ngân hàng: (gốc) Tổ chức quản lí, kinh doanh tiền tệ, tín dụng
 ( kte)
-(chuyển):+ Ngân hàng gen, ngân hàng tinh trùng: nơi chứa các bộ phận ng.
+ Ngân hàng đề thi, ngân hàng dữ liệu: nơi chứa , quản lí các dữ liệu, tài liệu.
*Sốt: Tình trạng nhiệt độ cơ thể ng tang cao
-> cơn sốt đất đai, cơn sốt vàng: tình trạng các loại hàng hóa, vật phẩm tăng đột biến
*Vua: ng đứng đầu nc quân chủ
->Vua phá lưới, vua nhạc Rook: ng giỏi nhất, ng có vị trí địa vị cao nhất trong lĩnh vực
Bài 5: 
Mặt trời 1 ( gốc): thiên thể trong vũ trụ, ban phát ánh sáng, hơi ấm cho vạ vật trên trái đất
Mặt trời 2: chuyển: BH trong lăng: ng soi đường chỉ lối cho CM VN, 
Biện pháp tu từ ÂD 
 4. Cuûng coá: (3 phuùt)
 - Em haõy neâu caùch phaùt trieån nghóa cuûa töø vöïng Tieáng Vieät? 
 - Töø nhieàu nghóa coù phaûi laø bieåu hieän cuûa söï phaùt trieån töø vöïng khoâng? Vì sao? (HS khaù gioûi)
5. Daën doø: (2 phuùt) 
 	 - Naém noäi dung baøi, laøm baøi taäp 4 
 - Chuaån bò baøi: Chuyeän cuõ trong phuû chuùa Trònh.
- Tìm các từ được chuyển nghĩa về đề tài môi trường.
Thảo luận (0) Theo dõi câu hỏi (1)
4.
Trong một ngôn ngữ, từ vựng là bộ phận...
A. không ngừng phát triển
B. ít biến đổi
C. bất biến
Thảo luận (0) Theo dõi câu hỏi (1)
5.
Trong Tiếng Việt, chúng ta dùng từ mượn của ngôn ngữ nào là nhiều nhất?
A. Tiếng Anh
B. Tiếng La-tinh
C. Tiếng Hán
D. Tiếng Pháp
Thảo luận (0) Theo dõi câu hỏi (1)
Thảo luận (0) Theo dõi câu hỏi (1)
Thảo luận (0) Theo dõi câu hỏi (1)
8.
Sự phát triển từ vựng của một ngôn ngữ thể hiện ở chỗ...
A. Các từ phát sinh thêm nghĩa mới bên cạnh nghĩa đã có
B. Xuất hiện các từ ngữ mới
C. A và B đúng
Thảo luận (0) Theo dõi câu hỏi (1)
9.Có mấy phương thức chủ yếu phát triển nghĩa của từ
A. Một
B. Hai
C. Bốn
D. Ba